Lugha ya Kichagga inabadilika kuanzia unapotoka Tarakea mpaka unapofika Siha magharibi mwa Kilimanjaro.
Kutokana na tofauti hizo Kichagga kimegawanyika katika Kirombo, Kivunjo, Ki-Old Moshi, Kiuru,Kikibosho, Kimachame, na Kisiha.
Lugha hizo zinakaribia kufanana kadiri makabila hayo yalivyopakana. Kwa mfano, Kivunjo kinafanana na Ki-Old Moshi. Vile vile Kisiha kinafanana sana na Kimachame ambacho pia kinafanana kidogo na Kikibosho.
Baadhi ya Wamachame walihamia sehemu za Meru, Arusha, na kuchanganyikana na Waarusha, lugha yao ikabadilika kidogo na kuwa Kimeru. Kwa sababu hiyo Wameru wanasikilizana sana na Wamachame ingawa lafudhi zao zinatofautiana kidogo.
Historia ya elimu kati ya Wachagga
Wachagga wanajulikana kwa uwezo wao mkubwa wa kufanya biashara na pia kilimo. Moshi ni maeneo ya mwanzo ambayo Wamisionari wa Ukristo walijenga makanisa na shule.
Sababu hii imefanya Wachagga kuwa kabila lenye watu wengi zaidi walio na elimu ya kisasa na mkoa wa Kilimanjaro unaongoza kwa idadi ya shule za sekondari nchini Tanzania. Kulingana na takwimu za elimu mkoa wa Kilimanjaro una shule za sekondari zaidi ya 320. Pia mkoa una shule za msingi zipatazo 950. Idadi hii ya shule ni kubwa zaidi ya idadi ya shule katika mikoa mingine Tanzania.
Shule nyingi za sekondari ziko katika mkoa huu kwa sababu zifuatazo:
1) Hali ya hewa na vivutio vya kitalii katika mkoa huu viliwavutia zaidi walowezi na wakoloni na kuweka makazi yao hapo. Hivyo wamisionari walijenga shule za kwanza wakifuatiliwa na serikali za wakoloni
2) Serikali ya Tanzania ilirithi shule zilizojengwa na wakoloni
3) Wachagga waliobahatika kupata fedha binafsi baadaye waliwekeza kwenye ujenzi wa shule binafsi kama kitega-uchumi, wakati wakazi wa mikoa mingine kadhaa walisubiri serikali iwajengee shule.
4) Ukichanganya sababu 1, 2 & 3 utagundua shule katika mkoa Kilimanjaro zimezidi sana idadi ya shule katika mikoa mingine yote.
Ni vema pia kusema kUwa shule hizo huvutia wanafunzi kutoka Tanzania nzima, haziwasomeshi Wachagga tu.
Kilimo na chakula
Wachagga hulima mazao ya chakula kama vile mahindi, maharagwe, viazi, ndizi, ulezi na mboga mbalimbali. Pia mazao ya biashara kama vile kahawa, nyanya na vitunguu.
Jumanne, 17 Novemba 2015
Ijumaa, 10 Julai 2015
Baadhi ya maneno ya kichaga
NENO NA MAANA YAKE
Shimboni Shikamoo --(Habari yako?)
Shimboni mae/mbe Shikamoo mama/baba?
Nasicha -- Nzuri
Aika --Ahsante
*mae/mbe yanaweza kuwekwa mbele ya neno lolote la salamu m.f.) "Aika mae" "Aika mbe" Aika mana -- Ahsante mtoto
Rakucha,lakucha-- Usiku mwema
Chamecha Pole na...(hasa kwa safari)
Otana -- Pole na kazi.
Okora mae -Ahsante mama kwa kunipikia chakula
(Okora mae lipo ila huwezi kusema "Okora mbe" useme tu "Aika mbe" kama baba akipika chakula labda)
Nokyelaonacho? Nukelaho u? - Unaitwa nani?(hii inategemea ni mchaga wawapi)
Ngikyelao? Njikelaho? ~~~ Naitwa ~~~
Oroka, Horoka-- Simama
Ramia, Damia-- Kaa
Tikira --Sogea Shinde! Nnde-- Twende!
Ngicho njaa mae , Njiicho Njaa mae-- Nina njaa mama
Ngacho gicho kie , njiicho njichokie -- Nimechoka
Gayuja mae, Ngaihuda mae- Nimeshiba mama
Ngicho nbeyo,njiicho mbeo-- Nina baridi
Ngicho mrike,njiicho mrike Ninasikia joto
maruwa-- maziwa
(Ruwa ina maana ya Mungu kwao katika kichaga ila hapa "maruwa" halihusiani na Ruwa)
memba--Ndizi
Maimba --mahindi
mbuya --rafiki
Shimboni Shikamoo --(Habari yako?)
Shimboni mae/mbe Shikamoo mama/baba?
Nasicha -- Nzuri
Aika --Ahsante
*mae/mbe yanaweza kuwekwa mbele ya neno lolote la salamu m.f.) "Aika mae" "Aika mbe" Aika mana -- Ahsante mtoto
Rakucha,lakucha-- Usiku mwema
Chamecha Pole na...(hasa kwa safari)
Otana -- Pole na kazi.
Okora mae -Ahsante mama kwa kunipikia chakula
(Okora mae lipo ila huwezi kusema "Okora mbe" useme tu "Aika mbe" kama baba akipika chakula labda)
Nokyelaonacho? Nukelaho u? - Unaitwa nani?(hii inategemea ni mchaga wawapi)
Ngikyelao? Njikelaho? ~~~ Naitwa ~~~
Oroka, Horoka-- Simama
Ramia, Damia-- Kaa
Tikira --Sogea Shinde! Nnde-- Twende!
Ngicho njaa mae , Njiicho Njaa mae-- Nina njaa mama
Ngacho gicho kie , njiicho njichokie -- Nimechoka
Gayuja mae, Ngaihuda mae- Nimeshiba mama
Ngicho nbeyo,njiicho mbeo-- Nina baridi
Ngicho mrike,njiicho mrike Ninasikia joto
maruwa-- maziwa
(Ruwa ina maana ya Mungu kwao katika kichaga ila hapa "maruwa" halihusiani na Ruwa)
memba--Ndizi
Maimba --mahindi
mbuya --rafiki
Jisajili kwenye:
Machapisho (Atom)